Recent werd onze collectie verrijkt met enkele interessante schilderijen uit het kapucijnenklooster van Brugge. Eén van deze werken heeft als thema ‘de wonderbare staeninghe van Franciscus’.

Dit 17de eeuws schilderij vertelt een spannend verhaal over een lugubere gebeurtenis, een kardinaal die geen geheim kan bewaren, fake news, de naijver tussen de dominicanen en minderbroeders en de geheimzinnigheid rond Franciscus’ graf… Kortom een verhaal dat de toeschouwer ervan moet overtuigen dat Franciscus meer dan dé ware navolger van Christus is.

Een lugubere verhaal: de wedervinding van Franciscus’ graf in 1449

Volgens de legende wil paus Nicolaas V in 1449 het graf van Franciscus in Assisi bezoeken. De toegang tot het graf wordt ’s avonds open gebroken. Samen met zijn secretaris, kardinaal Astorgius, een Franse bisschop, de gardiaan van het klooster en enkele minderbroeders bezoekt de paus het graf. Hij gaat het eerst binnen en valt, hevig en hoorbaar snikkend, op zijn knieën. Vervolgens gaan ook de anderen kijken. Tot ieders verbazing vinden ze het lichaam van Franciscus ongeschoeid, rechtopstaand, de ogen ten hemel gericht. Aan de andere zijde staat nog een lichaam, gekleed in een dominicaner habijt, met de handen in gebedshouding en de ogen op Franciscus gericht. Terwijl een geur van heiligheid zich verspreidt tilt de paus de zoom van Franciscus’ habijt op en ziet de nog bloedende kruiswonden op zijn voeten. Uit de wonden in Franciscus’ handen stroomt eveneens nog bloed.

Een kardinaal die niet kan zwijgen

De paus vraagt aan de aanwezigen om alles geheim te houden. Maar kardinaal Astorgius kan niet zwijgen en zo wordt het geheim via-via verder verspreid. Het wordt opgenomen in boeken en op die wijze komt ook Henderik Sedulius, een geleerde minderbroeder die in onze gewesten actief is, in aanraking met het verhaal. Deze gardiaan van het minderbroederklooster in Antwerpen publiceert In 1587 een soort platenboek ‘Historia S. Francisci’ een reeks gravures over het leven van Franciscus. Deze gravures van Philip Galle waren reeds eerder verschenen, het gaat hier om een tweede uitgebreide druk waarbij Sedulius de graveur bereid vindt om aanpassingen te doen. Sommige gravures worden weggelaten en anderen toegevoegd. Eén van de nieuwe ontwerpen is ‘de staeninghe van Franciscus’. Het is de eerste voorstelling van het thema. In het museum kan je deze gravure bekijken, zij het van een latere uitgave.

propaganda

In de 16de eeuw komt er van protestantse zijde heel wat kritiek op de wildgroei van de verering van heiligen, relieken en aflaten. Als de Reformatie veld wint in Europa begint de kerk met een tegenoffensief: de Contrareformatie. Meer dan ooit krijgt Franciscus een voorbeeldfunctie en als gestigmatiseerde heilige is hij nog waardevoller. Er ontstaan talrijke kunstwerken met Franciscus als thema maar ‘de wonderbare staeninghe’ komt in verhouding niet veel voor.

Einde van de voorstelling

Door de kritiek op de heiligenverering ontwikkelen de Jezuïeten een groot wetenschappelijk project om alle heiligenlevens kritisch onder de loep te nemen: de Acta Sanctorum. In 1768 verschijnt hierin Contantijn Suyskens Franciscus’ leven. Hij verwerpt hierin de legende van de wedervinding van het graf door paus Nicolaas V. Bijgevolg worden geen nieuwe voorstellingen van de staeninghe gemaakt.

‍

‍Het schilderij in onze collectie is uniek

Op het schilderij zie je de paus, gekleed in een rijkelijk gewaad met stola. Naast hem op de voorgrond liggen zijn tiara en het pauselijk kruis. Terwijl een broeder met een kaars het gebeuren bijlicht tilt de paus voorzichtig de zoom van Franciscus’ habijt op. Kardinaal Astorgius zet zijn bril goed om zeker niets te missen van het wonder. De Franse bisschop en een minderbroeder kijken vanop een afstand toe.

Uniek aan dit schilderij is dat de kunstenaar naast Franciscus, op een lager voetstuk weliswaar, de heilige Dominicus afbeeldt, herkenbaar aan zijn habijt en aureool. Franciscus wordt wel vaker in het bijzijn van de heilige Dominicus voorgesteld maar niet in deze context. In de gravure van Philip Galle of in andere voorstellingen van de staeninghe komt Dominicus niet voor.

‍

Naijver

In 1224 ontvangt Franciscus de wonden tekenen. Hij houdt deze verborgen voor zijn broeders. Bij zijn dood ontdekken ze het geheim en vertellen het verder. Maar niet iedereen gelooft dit zomaar.  Zelfs paus Gregorius IX twijfelt aanvankelijk voor hij in 1237 een ware campagne start om het geloof in de stigmata te bevorderen.  Hij schrijft een vermanende brief aan de priors en provinciale oversten van de dominicanen omdat een medebroeder beweert dat Franciscus geen stigmata had en dat de minderbroeders onbetrouwbaar waren.

De geschiedenis van de dominicanen en minderbroeders verloopt aanvankelijk vrij parallel. Maar daar waar Franciscus in het begin afkerig is van studie vindt Dominicus het meteen belangrijk dat zijn broeders studeren om zo beter te kunnen prediken. Er zijn regelmatig wijsgerige en theologische disputen tussen beide orden.

In dit schilderij staat de biddende Dominicus op een lager voetstuk. Wil de kunstenaar ons op die wijze vertellen dat niemand mag twijfelen aan het theologisch gezag van Franciscus? De heilige noemt zichzelf wel ongeletterd maar bevestigen zijn stigmata niet zijn leergezag? Tegen dergelijke bewijzen (stigmata) kan Dominicus niet op; nederig kijkt hij omlaag.

Hoogmoed

Franciscus wordt vanaf de 15de eeuw steeds vaker voorgesteld als een ‘andere Christus’. Parallellen tussen het leven van Christus en Franciscus worden tot in het absurde aangehaald. Wil de kunstenaar met deze voorstelling van Franciscus in het graf verwijzen naar de verrijzenis van Christus?

Zwijgen als een graf…

Na Franciscus’ overlijden in 1226 wordt zijn lichaam overgebracht naar Assisi en in de crypte van de San Giorgio gezet. Tijdens het proces van de heiligverklaring groeit bij de paus het besef dat Franciscus niet in de bescheiden San Giorgio kan blijven maar een verblijfplaats, de heilige waardig, verdient. Er wordt een basiliek gebouwd. In 1230 is de benedenkerk, de eigenlijke grafkerk, van de San Francesco klaar.

Rond de translatio van het lichaam en zijn graf heerst een mysterieuze sfeer die het gerucht voedt dat Franciscus er misschien niet begraven ligt.  Volgens sommige bronnen laat broeder Elias het lichaam van Franciscus drie dagen voor de geplande translatio overbrengen en vlug inmetselen. De tombe wordt verborgen gehouden voor de pelgrims.

Pero Tafur, een Spaans schrijver en reiziger die heel Europa bezocht, vertelt In zijn reisverslagen over zijn bezoek aan de basiliek in de lente van 1436. Hij meldt dat ze hem een plaats aantoonden waar Franciscus zou begraven zijn maar dat in werkelijkheid niemand behalve de paus, één kardinaal en één broeder uit het klooster de exacte plaats kennen.

Pas in 1818 wordt de tombe van Franciscus herontdekt en zijn relieken geïdentificeerd. In 1978 wordt de sarcofaag opnieuw geopend om de relieken te onderzoeken.

Besluit

De ‘wonderbare staeninghe’ van Franciscus is in onze Westerse ogen fake news maar dat doet er niet toe. De voorstelling past binnen de nieuwe religieuze geestdrift van de Contrareformatie. De kunstenaar wil ons met deze voorstelling van de legende overtuigen dat Franciscus een heel belangrijke figuur is die wat heiligheid betreft, alvast een trapje hoger staat dan Dominicus.

‍